Το χαρτί είναι η πιο διαδεδομένη μορφή επιφάνειας στην οποία μπορούμε να γράψουμε, να σχεδιάσουμε ή να τυπώσουμε κείμενα και εικόνες. Η ρίζα της ελληνικής λέξης “χαρτί” ή “χάρτης” προέρχεται από την πρακτική της χάραξης της γραφής πάνω σε υλικά όπως η πέτρα. Η αγγλική λέξη “paper” προέρχεται από την λέξη πάπυρος.
Από τον πάπυρο, την πρώιμη μορφή του χαρτιού πριν περίπου 5.000 χρόνια στην Αίγυπτο, μέχρι σήμερα, το χαρτί δεν έχει πάψει να παράγεται από την ίδια πρώτη ύλη, τις φυτικές ίνες αλλά και περίπου την ίδια τεχνική. Πρόκειται για επάλληλες λεπτές στρώσεις πολτού χαρτόμαζας που αποτελείται από νερό και φυτικές ίνες. Αρχικά απλώνεται σε επίπεδα κόσκινα ώστε να αποκτήσει το επιθυμητό πάχος και μορφή. Εκεί αφαιρείται το μεγαλύτερο μέρος της υγρασίας και κατόπιν πιέζεται περνώντας από κυλίνδρους για να αποκτήσει λεία επιφάνεια σχηματίζοντας το χαρτί.
Η χαρτόμαζα, ανάλογα με τον τρόπο διαχωρισμού των ινών που μπορεί να είναι μηχανικός ή χημικός, διακρίνεται σε μηχανική (χαρτιά εφημερίδων), ημιχημική (χαρτιά εφημερίδων, περιοδικών, χαρτόνια, συσκευασίας, οικιακά κ.λπ.), χημική (χαρτιά γραφής, περιοδικών, εκτυπώσεων επιχρισμένα ή όχι, χαρτόνια, συσκευασίας, κ.λπ.) και ανακυκλωμένη (χαρτιά εφημερίδων, γραφής, συσκευασίας, χαρτόκουτες, οικιακά κ.λπ.)
Στους αιώνες που μεσολάβησαν για την κατασκευή του χαρτιού χρησιμοποιήθηκαν διάφορες πηγές φυτικών ινών μεταξύ των οποίων και τα κουρέλια από υφάσματα. Σήμερα η χαρτοβιομηχανία την λαμβάνει κυρίως από καλλιεργημένα δένδρα όπως κωνοφόρα, λεύκες, ευκαλύπτους, ακακίες κ.ά., αλλά και από βαμβάκι, καλάμια, κάνναβη, λινάρι, ριζοκάλαμο κ.ά. Η σύγχρονη παραγωγική διαδικασία περιλαμβάνει ποικίλες μεθόδους επεξεργασίας της χαρτόμαζας και της επιφάνειας του χαρτιού, όπως λεύκανση, χρωματισμός, λείανση, δημιουργία υφών, επίστρωση κ.ά.
Σήμερα η χρήση του χαρτιού παραμερίζεται σε μεγάλο βαθμό από την χρήση των οθονών του υπολογιστή, της τηλεόρασης και του κινητού. Για αρκετά είδη χαρτιού έχει περιοριστεί η παραγωγή και οι αλλαγές στη βιομηχανία χάρτου είναι μεγάλες. Αυτό φέρνει έλλειψη σε ορισμένα είδη χαρτιού και ανακατατάξεις στις τιμές. Ωστόσο, αν και η επικράτηση της ψηφιοποίησης των εγγράφων και του διαδικτύου έχει περιορίσει αισθητά τη χρήση του χαρτιού, το τέλος του δεν φαίνεται στον ορίζοντα.
Βασικά είδη χαρτιών εκτύπωσης:
Χαρτιά εφημερίδων.
Διατίθενται κυρίως σε ρολά και κατασκευάζονται συνήθως από μηχανική ή ανακυκλωμένη χαρτόμαζα. Είναι χαμηλού βάρους και πάχους και έχουν ακατέργαστη ή ελαφρώς κατεργασμένη (calendered) επιφάνεια.
Χαρτιά περιοδικών.
Διατίθενται κυρίως σε ρολά και κατασκευάζονται από μηχανική, ανακυκλωμένη ή και ανάμεικτη χαρτόμαζα. Είναι χαμηλού βάρους και πάχους, έχουν υποστεί λεύκανση και μπορεί να έχουν επεξεργασμένη ή επιχρισμένη επιφάνεια.
Χαρτιά γραφής.
Κυκλοφορούν κυρίως σε φύλλα και κατασκευάζονται από χημική χαρτόμαζα. Δεν είναι επιχρισμένα, έχουν επεξεργασμένη επιφάνεια και προορίζονται κυρίως για βιβλία, τετράδια, επιστολόχαρτα, φωτοαντίγραφα, λογιστικά έντυπα, σημειωματάρια κ.ά. Στην αγγλική γλώσσα αναφέρονται ως uncoated.
Χαρτιά επιχρισμένα.
Τα επιχρισμένα ή επιστρωμένα χαρτιά κατασκευάζονται από χημική χαρτόμαζα που έχει δεχτεί στην επιφάνεια ένα, δύο, τρία ή τέσσερα επιχρίσματα με καολίνη, ανθρακικό ασβέστιο και άλλα υλικά ώστε να αποκτήσει ομαλότητα και στιλπνότητα. Κατάλληλα για κάθε είδους εκτύπωση, διαφημιστικά, ετικέτες και άλλα έντυπα. Στην αγγλική γλώσσα αναφέρονται ως coated και μπορεί να είναι illustration ή velvet, ανάλογα με την στιλπνότητα.
Χαρτιά συσκευασίας.
Μπορεί να είναι οποιασδήποτε επεξεργασίας χαρτί με κριτήριο την αντοχή του και την προστασία που παρέχει στο περιεχόμενο.
Χαρτόνια.
Μπορεί να είναι οποιασδήποτε επεξεργασίας χαρτί με μεγάλο πάχος και βάρος. Χρησιμοποιούνται κυρίως για εκτύπωσης καρτών, εξωφύλλων, folders, κουτιών κ.ά.
Ειδικά χαρτιά.
Σε αυτήν την κατηγορία υπάρχουν πολλά είδη χαρτονιών και χαρτιών σε διάφορα πάχη, χρώματα και υφές που προορίζονται κυρίως για προσκλητήρια, πολυτελή έντυπα και εκδόσεις.
Χαρακτηριστικά του χαρτιού:
Το σχήμα.
Στα χαρτιά που διατίθενται σε φύλλα (και όχι σε ρολό), το σχήμα του χαρτιού ακολουθεί πρότυπα που διαφέρουν από χώρα σε χώρα. Στην Ευρώπη και στις περισσότερες χώρες του κόσμου (εκτός ΗΠΑ, Καναδά, Μεξικό κ.ά.) χρησιμοποιούνται κυρίως οι σειρές του προτύπου ISO 216. Στην ελληνική αγορά έχουν επικρατήσει οι σειρές Α (Α1 = 610×860 χιλ.) και Β (Β1=700×1000 χιλ.).
Το βάρος.
Υπολογίζεται σε γραμμάρια ανά 1 τετραγωνικό μέτρο (g/m²). Π.χ. χαρτί 80g (ή 80g/m²).
Το πάχος.
Μετριέται σε μικρά (μm), δηλαδή σε χιλιοστά του χιλιοστού. Π.χ. ένα χαρτί γραφής 80g έχει πάχος περίπου 100 μm.. Ένα επιχρισμένο χαρτί (coated paper) με τό ίδιο βάρος έχει πάχος περίπου 70 μm.
Το ειδικό βάρος.
Μετριέται σε κυβικά εκατοστά ανά γραμμάριο βάρους (m³/g).
Φωτεινότητα (Brightness).
Είναι ο βαθμός ανάκλασης του προσπίπτοντος φωτός στην επιφάνεια του χαρτιού. Όσο πιο λεία ή πιο γυαλιστερή είναι η επιφάνεια τόσο μεγαλύτερη είναι η λαμπρότητα. Τα περισσότερα λευκά χαρτιά ανακλούν 60%-90% του φωτός.
Λευκότητα (Whiteness).
Αναφέρεται στο βαθμό στον οποίο το χαρτί αντανακλά εξίσου το φως όλων των μηκών κύματος σε όλο το ορατό φάσμα. Στην πράξη πρόκειται για την αίσθηση κιτρινίσματος, γκριζάδας ή άλλης ελαφρά απόχρωσης που μπορεί να έχει ένα χαρτί, εκ κατασκευής ή λόγω ηλικίας.
Αδιαφάνεια (Opacity)
Περιγράφει την ποσότητα φωτός που μπορεί να διαπεράσει το χαρτί. Χαρτιά με χαμηλό βαθμό αδιαφάνειας είναι πιο ακατάλληλα για την εκτύπωση και από τις δύο όψεις.
Υγρασία.
Το χαρτί είναι ευαίσθητο στην υγρασία (υδρόφιλο) και πρέπει να αποθηκεύεται σωστά. Χαρτιά με υψηλό ποσοστό υγρασίας είναι ακατάλληλα για την εκτύπωση. Το ιδανικό ποσοστό υγρασίας του χαρτιού είναι περίπου 5%.
Τα “νερά”.
Το χαρτί εκ κατασκευής αποτελείται από διασταυρωμένες μακριές και κοντές ίνες. Τα “νερά” είναι η κατεύθυνση των μακρύτερων ινών που αποτελούν το χαρτί. Κατά κανόνα οι μακρύτερες ίνες είναι παράλληλες με την μεγάλη διάσταση του αρχικού φύλλου. Η κατεύθυνση των ινών παίζει μεγάλο ρόλο στο δίπλωμα του χαρτιού.
Ίνες.
Τα χαρτιά, ανάλογα με την ποιότητά τους, μπορεί να έχουν ίνες που προεξέχουν από την επιφάνεια και καθίστανται προβληματικά στην εκτύπωση καθώς αποκολλώνται, ιδίως κατά την εκτύπωση offset με υγρά μελάνια.
Ομαλότητα.
Είναι ο βαθμός λειότητας ή τραχύτητα της επιφάνειας του χαρτιού. Τραχιά χαρτιά δεν έχουν καλή απόδοση στην εκτύπωση. Πολύ λεία χαρτιά ενδέχεται να κολλήσουν μεταξύ τους κατά την στoίβαξη και την τροφοδοσία κατά την εκτύπωση. Ορισμένα είδη χαρτιών μπορεί να έχουν εκ κατασκευής ανώμαλη επιφάνεια αλλά αυτό δεν πρέπει να συγχέεται με την τραχύτητα.
Ελαστικότητα.
Είναι ο βαθμός δυσκαμψίας. Αν είναι χαμηλός, το χαρτί τείνει να λυγίζει δημιουργώντας προβλήματα κατά την εκτύπωση.
Στιλπνότητα.
Είναι ο βαθμός γυαλάδας της επιφάνειας του χαρτιού. Χονδρικά μπορούμε να χωρίσουμε τα χαρτιά σε matt, silk, gloss και high gloss. Τα επιχρισμένα χαρτιά μπορεί να έχουν οποιαδήποτε από αυτές τις στιλπνότητες. Τα μη επιχρισμένα κατά κανόνα είναι matt ή silk, ανάλογα με την επεξεργασία που έχουν δεχτεί.
Περιβαλλοντικά ζητήματα.
Η παραγωγή και η χρήση χαρτιού έχει αρκετές επιπτώσεις στο περιβάλλον, που έχουν να κάνουν με την αποδάσωση, τη ρύπανση του αέρα, την ρύπανση και την κατανάλωση νερού, την δημιουργία απορριμμάτων, τη ρύπανση με ενώσεις χλωρίου, θείου και διοξινών κ.ά. Ευτυχώς οι επιπτώσεις αυτές βαίνουν μειούμενες τα τελευταία χρόνια.
• Η παγκόσμια κατανάλωση χαρτιού αυξήθηκε κατά πολύ τις τελευταίες δεκαετίες με αποτέλεσμα κάποια στιγμή την αύξηση της αποδάσωσης, με περίπου το 35% των κομμένων δέντρων να χρησιμοποιείται για την παραγωγή χαρτιού. Σήμερα, οι περισσότερες εταιρείες χαρτιού καλλιεργούν δέντρα για να βοηθήσουν στην διατήρηση των δασών. Η υλοτόμηση παλαιών δασών αντιπροσωπεύει λιγότερο από το 10% του χαρτοπολτού.
• Τα απορρίμματα χαρτιού αντιπροσωπεύουν ένα πολύ μεγάλο μέρος των συνολικών αποβλήτων (έως 40% στις ΗΠΑ). Ωστόσο, το χαρτί δεν έχει τις επιπτώσεις που έχει το πλαστικό ή άλλα απορρίμματα και ένα μεγάλο μέρος του οδηγείται στην ανακύκλωση. Πάνω από το 50% του χαρτιού που παράγεται προέρχεται από την ανακύκλωση.
• Η λεύκανση του χαρτοπολτού με χλώριο απελευθερώνει στο περιβάλλον μεγάλες ποσότητες χλωριωμένων οργανικών ενώσεων, συμπεριλαμβανομένων των χλωριωμένων διοξινών. Οι διοξίνες αναγνωρίζονται ως επίμονοι περιβαλλοντικοί ρύποι, που ρυθμίζονται διεθνώς από τη Σύμβαση της Στοκχόλμης. Είναι εξαιρετικά τοξικές και οι επιπτώσεις στην υγεία για τον άνθρωπο περιλαμβάνουν προβλήματα αναπαραγωγής, ανάπτυξης, ανοσίας και ορμονών. Είναι γνωστό ότι είναι καρκινογόνοι. Πάνω από το 90% της έκθεσης του ανθρώπου στις διοξίνες είναι μέσω των τροφίμων, κυρίως κρέατος, γαλακτοκομικών προϊόντων, ψαριών και οστρακοειδών, καθώς οι διοξίνες συσσωρεύονται στην τροφική αλυσίδα του λιπώδους ιστού των ζώων.
Τις τελευταίες τρεις δεκαετίες η έρευνα στη χαρτοβιομηχανία έχει εστιάσει την προσοχή της στην ελαχιστοποίηση της επιβάρυνσης του περιβάλλοντος με την χρήση ασφαλέστερων χημικών, λιγότερου νερού, ανακύκλωσης, αναδάσωσης και καλλιέργειας της πρώτης ύλης. Αυτές οι πρακτικές έχουν διεθνείς προδιαγραφές και πιστοποιούνται με πρότυπα.
Μερικές αποσαφηνίσεις για το περιβαλλοντικό αποτύπωμα του χαρτιού:
1) Το χαρτί καταστρέφει τα δάση
Όχι απαραίτητα, οι περισσότερες βιομηχανίες χαρτιού και σίγουρα όλες των αναπτυγμένων χωρών, ανανεώνουν τα δέντρα που χρησιμοποιούν είτε με αναδάσωση είτε με καλλιέργεια. Οι βιομηχανίες του χαρτιού ισχυρίζονται ότι φυτεύουν 3-4 δέντρα για κάθε ένα που κόβουν για να γίνει χαρτί. Για το σκοπό αυτό, έχουν θεσπιστεί περιβαλλοντικά πρότυπα όπως το FSC.
2) Η παραγωγή του χαρτιού σπαταλά ενέργεια και ορυκτούς πόρους και συμβάλει στο φαινόμενο του θερμοκηπίου και στην κλιματική αλλαγή
Ορθό αλλά το ίδιο συμβαίνει με τη βιομηχανία της πληροφορικής και της επικοινωνίας (διαδίκτυο, υπολογιστές, κινητά, τηλεόραση κ.λπ.). Εκτός αυτού το χαρτί έχει ορισμένα πλεονεκτήματα: δυνητικά προέρχεται από ανανεώσιμους πόρους, εγκλωβίζει στη μάζα του διοξείδιο του άνθρακα και αν καταλήξει στη χωματερή, εκεί αποσυντίθεται βιολογικά σε πολύ σύντομο χρόνο.
3) Το ανακυκλωμένο χαρτί είναι καλύτερο για το περιβάλλον
Ναι, υπό όρους. Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι το χαρτί δεν μπορεί να ανακυκλωθεί πάνω από 5-7 φορές διότι καταστρέφεται η συνοχή των ινών. Όλα τα χαρτιά είναι ανακυκλώσιμα, εκτός από αυτά που έχουν επικολλημένο πλαστικό ή αλουμίνιο, όπως τα χαρτοπλαστικά κύπελα, οι συσκευασίες τετραπάκ και γενικά τα λαμιναρισμένα με άλλα υλικά χαρτιά. Η διαδικασία της ανακύκλωσης έχει και αυτή επιπτώσεις στο περιβάλλον, όπως η χρήση χημικών για τη λεύκανση και η κατανάλωση νερού και ενέργειας. Το ανακυκλωμένο χαρτί δεν είναι κατάλληλο για όλες τις χρήσεις και συχνά παρουσιάζει προβλήματα κατά την εκτύπωση. Ωστόσο, πάνω από το 50% της πρώτης ύλης για την παραγωγή του χαρτιού παγκοσμίως, προέρχεται από την ανακύκλωση.
Περισσότερες πληροφορίες για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις του χαρτιού:
https://en.wikipedia.org/wiki/Environmental_impact_of_paper
http://www.europarl.europa.eu/sides/getAllAnswers.do?reference=E-2006-1809&language=EL
Πηγές:
1) Wikipedia
2) «Χαρτί, αυτός ο πολύτιμος βοηθός», Πέτρος Βρούσαλης, A&G Paper, 2011
3) «Ιστορία του χαρτιού», Μαρίνος Βλέσσας, Μαρία Μαλακού, ΑΙΩΡΑ, 2010
